ΚΑΤΑΣΚΕΥΗ ΤΗΣ ΙΣΤΟΡΙΚΗΣ ΜΝΗΜΗΣ

 

Αιμιλία Καραλή

Γράφουν ακόμα ο Κώστας Παλούκης για τον φασιστικό χαρακτήρα της 4ης Αυγούστου και ο Γιώργος Κρεασίδης για τα γράμματα του Νίκου Ζαχαριάδη. 

 

Οι νικητές του Εμφυλίου ξαναγράφουν την ιστορία στο πλαίσιο των επίσημων εορτασμών της 28ης Οκτωβρίου, μετατρέποντας τον πόλεμο σε ένα… χαρούμενο πανηγύρι της «ελληνικής φυλής». Μόνο που αποκρύπτονται τόσο οι αντιθέσεις όσο και το πώς το μεγαλείο του λαού ξεπέρασε τη μικρότητα της τότε πολιτικής ηγεσίας.

Είναι στοιχείο της «ελληνικής ιδιαιτερότητας» ο εορτασμός της εισόδου της χώρας στον Β΄ παγκόσμιο πόλεμο, αντί της απελευθέρωσής της. Έτσι για τα καθ’ ημάς η 28η Οκτωβρίου 1940, όταν η φασιστική Ιταλία κήρυξε τον πόλεμο στην Ελλάδα, τιμάται επίσημα ως μέρα ιστορικής μνήμης αντί της 12ης του ίδιου μήνα το 1944, όταν οι δυνάμεις του ΕΛΑΣ απελευθέρωσαν την Αθήνα. Η «επίσημη» ιστορία, το ξέρουμε, γράφεται από τους νικητές. Κι εδώ μιλάμε για τους νικητές του Εμφυλίου Πολέμου, που ήξεραν πολύ καλά τι έκαναν. Έτσι, λοιπόν, και στα σχολεία, αν δεν υπάρξει η πρωτοβουλία κάποιων εκπαιδευτικών να μιλήσουν την ώρα του μαθήματός τους για το θέμα, η μέρα της απελευθέρωσης από τους ναζί αγνοείται. Το πρόγραμμα των μαθημάτων γίνεται κανονικά, αν και παράλληλα, σε κάποιες αίθουσες γίνονται πρόβες για την επίσημη σχολική γιορτή της 28ης.

Εκπαιδευτικοί, μαθητές και μαθήτριες διαλέγουν και διαβάζουν κείμενα, οργανώνουν –όπου και όπως μπορούν– το οπτικό υλικό, δοκιμάζουν τραγούδια και μουσικές ταιριαστά για την μέρα. Εξάλλου, εκτός από τον εορτασμό της επετείου, θα απονεμηθούν τα αριστεία, θα οριστούν οι σημαιοφόροι και οι παραστάτες που θα παρελάσουν μπροστά στους «επίσημους» θεσμικούς εκπροσώπους της πολιτείας και των θεσμών της. Τα σχολεία της χώρας συντονίζονται με ένα θαυμαστό τρόπο σε όλη την επικράτεια. Και δεν μπορούμε να παραγνωρίσουμε τη χαρά που δίνει σε όσους και όσες συμμετέχουν, τον χρόνο που δαπανούν, την ειλικρινή αγωνία που έχουν για το αν θα «βγει» καλή η γιορτή.

Δεν υπάρχει η δικτατορία του Μεταξά, αλλά ούτε και Αντίσταση ούτε και δωσίλογοι ούτε και εμφύλιος

Υπάρχουν, βέβαια, αρκετές περιπτώσεις όπου εκπαιδευτικοί κάθε βαθμίδας προσπαθούν να δώσουν το ιστορικό πλαίσιο (οικονομικό, πολικό, κοινωνικό) που αναδεικνύει τα αίτια του πολέμου, τα δεινά του φασισμού και του ναζισμού, τις μεταμορφώσεις και τις συνεχείς αναγεννήσεις τους. Αυτό όμως που κυρίως συμβαίνει –σαν στοιχειωμένη εικόνα– είναι η αναπαράσταση του πολέμου σαν ένα είδος χαρούμενου πανηγυριού, στο οποίο συμμετείχαν όλοι ανεξαιρέτως και ομόψυχα· ένα είδος μαζικής ψυχοθεραπείας για το «αδάμαστο και ανίκητο της ελληνικής φυλής». Συνήθως το ημερολογιακό γεγονός αποϊστορικοποιείται, αποπολιτικοποιείται. Αποσπάται από όσα προηγήθηκαν και όσα επακολούθησαν. Δεν υπάρχει η δικτατορία του Μεταξά αλλά ούτε και Αντίσταση, ούτε και δωσίλογοι ούτε και εμφύλιος.

Τον βασικό ρόλο κατέχουν τα σύμβολα, οι εικόνες, οι μουσικές: Η φωνή του εκφωνητή του ραδιοφωνικού σταθμού της Αθήνας που αναγγέλλει τον πόλεμο, τα ντοκουμέντα με τους Έλληνες στους δρόμους να τρέχουν να στρατολογηθούν, η φωτογραφία της μάνας που δίνει την ευχή στον γιό της που πηγαίνει προς το μέτωπο. Η επιβλητική αλλά και στοργική φωνή της Βέμπο στο «Παιδιά της Ελλάδος παιδιά» συνοδεύει τα ντοκουμέντα εκ μέρους των ελληνίδων γυναικών, ανακαλώντας μνήμες από τις Σουλιώτισσες –«του Ζαλόγγου, της πόλης, του λόγγου και Πλακιώτισσες»– με την απαραίτητη προσευχή στην Παναγιά «να έρθουν ξανά». Ο πολεμικός παιάνας αποκτά μια τρυφερή, ιερή και κοινή για όλες, διάσταση του αποχωρισμού και αποχαιρετισμού.

Και οι Ιταλοί παρουσιάζονται γελοιογραφικά σαν καρικατούρες ανθρώπων, όπως φαίνεται και από τα δημοφιλή επετειακά τραγούδια «Κορόιδο Μουσολίνι» και το «Βάζει ο Ντούτσε τη στολή του»: μακαρονάδες, κορόιδα, φουκαράδες, μεραρχίες πειναλέων που υποχωρούν μπροστά στο «τσαρούχι του τσολιά». Κι ο τελευταίος, όπως λένε τα τραγούδια μετά την Κορυτσά και το Αργυρόκαστρο, ετοιμάζεται να μπει στα Τίρανα και βεβαίως «η Ρώμη περιμένει κι εκείνη τη σειρά»! Ο «τσολιάς» δεν νικάει μόνο διεκδικώντας το δίκιο του αλλά και απειλεί, τιμωρεί, κατακτά. Ο αμυντικός πόλεμος γίνεται επιθετικός, επεκτατικός, έτσι απλά και άκοπα. Η φρίκη του πολέμου αποσιωπάται και ο θάνατος μετατρέπεται σε αθανασία.

Από αυτήν τη συμβολική αναπαράσταση απουσιάζουν εικόνες της πολιτικής και στρατιωτικής ηγεσίας, πλην της μορφής του Μεταξά, καθαγιασμένης και αποκαθαρμένης από τις «αμαρτίες» της. Τι να δείξουν άλλωστε; Ο αρχιστράτηγος Παπάγος δεν είχε καν προωθήσει το επιτελείο του στο μέτωπο, ενώ ο υποστράτηγος Πετρουτσόπουλος της 8ης μεραρχίας Ηπείρου βεβαίωνε πως «η ηγεσία δεν επίστευεν εις την νίκην, αλλά ήθελε να ρίψωμεν μερικούς πυροβολισμούς δια την τιμήν των όπλων».

Το γεγονός ότι το βάρος του εορτασμού δίνεται στην αντίδραση του ελληνικού λαού εκείνη τη μέρα είναι και γιατί δεν μπορεί να αγνοηθεί το γεγονός ότι με τη στάση του ξεπέρασε τη μικρότητα της ηγεσίας του και την τύχη που του επεφύλασσε. Ο Σεφέρης στο ημερολόγιό του έγραφε για «ένα ανώνυμο θαύμα, που κανείς πριν δεν το υποψιαζότανε». Τον δικό του κόσμο, τον κόσμο της τότε εξουσίας, αφού ήταν υπάλληλος του υπουργείου Εξωτερικών τον αποκαλούσε «κόσμο χαλασμένο». Από τι χάλασε, τι χαλάσματα προκάλεσε και τι χαλασμούς δημιούργησε μετά ούτε κουβέντα στους σχετικούς εορτασμούς. Πού να μπλέκουμε τώρα…! Οι γιορτές τελειώνουν αλλά όχι οι επιπτώσεις εκείνου του πολέμου, ούτε των άλλων που ακολούθησαν ούτε εκείνων που θα ξεσπάσουν. Και αυτού του τύπου οι εορτασμοί κατασκευάζουν έτσι τη μνήμη κάθε νέας γενιάς ακριβώς για να τις συγκαλύψουν.