ΤΑ ΠΡΑΣΣΕΙΝΑΛΟΓΑ ΤΟΥ ΣΤΑΘΗ

Αλέξανδρος και Ισκαντέρ

Σήμερα θα σας παρουσιάσω ένα βιβλίο, δυσεύρετο μεν, αλλά στην εποχή του διαδικτύου δεν ξέρεις τι γίνεται – ψάχνεις και βρίσκεις. 

Πρόκειται για το «O Ελληνισμός και ο Ιστορικός του ρόλος» της Ακαδημίας Επιστημών της ΕΣΣΔ, Ινστιτούτο Ιστορίας. 

Εγράφη απ’ τον Α. Μπ. Ρανόβιτς και εκδόθηκε στη Μόσχα το 1950. Στην Ελλάδα εκδόθηκε λίγο αργότερα από τις Εκδόσεις Γεωργίου Παπακωνσταντίνου. 

 Το έργο πραγματεύεται την Ελληνιστική περίοδο, και ο τίτλος του θα είχε αποδοθεί σωστότερα στα ελληνικά με τη διατύπωση: 

Ο Ελληνιστικός κόσμος και ο Ιστορικός του ρόλος».

 Η παρατήρηση αυτή αφορά μόνον στον τίτλο, διότι στο σώμα του έργου η ορολογία είναι άψογη στη διατύπωση των εννοιών. Ελληνικός, Ελληνιστικός, Ελληνισμός και όλα τους τα παράγωγα χρησιμοποιούνται με εξαιρετική ακρίβεια. Το βιβλίο εκδόθηκε σε μιαν εποχή που οι ελληνιστικές σπουδές ήταν ήδη ανεπτυγμένες, όχι βεβαίως όσον είναι σήμερα, όπου περισσότερο από μισόν αιώνα μετά η πρόοδος της γνώσης για εκείνη την περίοδο είναι γεωμετρική. 

Την εποχή εκείνη (1950) οι ελληνιστικές σπουδές στη Δύση βρίσκονταν ακόμα υπό τη σκιά του μνημειώδους έργου του Ντρόυζεν για τον Αλέξανδρο (α’ μέρος) και τους Επιγόνους του (β’ μέρος). Το έργο αυτό κυκλοφορεί στα βιβλιοπωλεία στην εξίσου μνημειώδη μετάφραση του Ρένου Αποστολίδη – και σε νεότερη έκδοση, θαρρώ, με την επιμέλεια των γιων του Ήρκου και Στάντη. 

Η αξία του έργου «Ο Ελληνισμός και ο Ιστορικός του ρόλος» της Ακαδημίας Επιστημών της ΕΣΣΔ είναι καταρχάς πραγματολογική, διότι τα γεγονότα περιγράφονται όλα, ενώ επιπροσθέτως τοποθετούνται μέσα στο πολιτικό, κοινωνικό, οικονομικό, πολιτισμικό πλαίσιο της εποχής τους, χωρίς πρωθύστερη ανάγνωση (ήτοι με τα σημερινά κριτήρια) – συνεπώς ηθικολογική. 

Κατ’ αυτήν την έννοια το έργο αυτό μπορεί να θεωρηθεί πρωτοποριακό, εν σχέσει με τον σημερινό τρόπο που διαβάζουν οι περισσότεροι και πιο έγκυροι ιστορικοί το υλικό τους, απαλλαγμένον εν πολλοίς από αντιεπιστημονικές σκοπιμότητες. 

 Βεβαίως το έργο χαρακτηρίζεται, και ως προς τούτο πάσχει, από ιδεοληπτικές καταδηλώσεις, μάλλον απαραίτητες για τη Σοβιετική εποχή (μάλιστα του 1950), που όμως, αν τις εξαιρέσει κανείς, η μαρξιστική ανάλυση (με τις μεταγενέστερες επιβεβαιώσεις της) μας δίνει λαγαρή την εικόνα μιας εποχής που καθόρισε τον τρόπο που σκέφτεται σήμερα η Δύση καθώς και τον τρόπο που σκέφτεται η Ανατολή. 

Δύο τρόποι εξάδελφοι – αν μου επιτρέπετε τον νεολογισμό. Πρόκειται για μια μεταβατική εποχή με συνέχειες και τομές, με συνθέσεις αντιθέσεων και αποκλίσεις που φωτίζουν τους τρόπους λαών και εθνών με την ιδιοπροσωπία του καθενός, όπως λειτουργούν στη συνέχειά τους ακόμα και σήμερα. 

Λέει ο Ρανόβιτς: «Ο ελληνιστικός πολιτισμός συνέχισε τις παραδόσεις της κλασικής περιόδου, όσο διατηρούσε την ελληνική γλώσσα κι όλη την κληρονομιά του ελληνικού κόσμου και σε μερικούς ιστορικούς, όπως είδαμε, δημιουργείται η εντύπωση ότι αυτός ο πολιτισμός δεν αποτελεί τάχα κάτι θεμελιακά καινούριο, ότι μάλιστα είναι η υψηλότερη, η πιο τελειοποιημένη έκφραση του ελληνικού κόσμου. 

Στην πραγματικότητα όμως εδώ έχουμε ένα εντελώς νέο ιστορικό φαινόμενο, που δεν μπορούσε να εμφανιστεί στην κλασική περίοδο του ελληνικού κόσμου». Και σε άλλο σημείο προσθέτει: «Το ελληνικό δράμα, οι αγώνες, οι γιορτές, η ελληνική τέχνη έμπασαν το στοιχείο της ζωντάνιας και της χαράς στην πένθιμη ιδεολογία της Ανατολής, οι φωτεινές μορφές της ελληνικής πλαστικής και αρχιτεκτονικής απάλυναν τα σκληρά χαρακτηριστικά της ανατολικής τέχνης. Η ανθρώπινη προσωπικότητα, οι σκέψεις της, τα αισθήματα, τα ενδιαφέροντα, τα αιτήματά της αποκτούν δικαίωμα στη ζωή. 

Από ορισμένη άποψη το προτσές αυτό μας θυμίζει την εποχή της Αναγέννησης. Γονιμοποιημένη με τις επιτεύξεις του ελληνιστικού πολιτισμού η πνευματική ζωή των λαών της Ανατολής, που δεν έπεσαν κάτω από το ζυγό της Ρώμης και βάδισαν το δικό τους δρόμο εξέλιξης, συνεχίστηκε ήσυχα και έδωσε κατόπιν θαυμάσια ώθηση στον αραβικό πολιτισμό του Μεσαίωνα». 

Απ’ την άλλη πλευρά ο ελληνιστικός κόσμος όσον και η κυρίως Ελλάδα στη Ρωμαϊκή εποχή βρήκαν ένα πλαίσιο «πλατιάς διάδοσης και διείσδυσης, τόσο σταθερής που άφησε ανεξίτηλα ίχνη. Με την ελληνική γλώσσα μπορούσες να ταξιδέψεις σ’ όλη την οικουμένη. 

Η ελληνική τέχνη, η φιλολογία, η φιλοσοφία έγιναν κτήμα εκατομμυρίων ανθρώπων, ακόμα και στην περίοδο της κατάπτωσης ο Ελληνισμός ήταν σε θέση να μεταδώσει τον πολιτισμό του στη Ρώμη». Όπως και να ’χει, ακόμα κι αν δεν βρείτε αυτό το βιβλίο, όπερ και το πιθανότερο, αναζητήστε βιβλιογραφία για την Ελληνιστική Εποχή (από τα σχολικά βιβλία έχει εν πολλοίς κι αυτή εξαιρεθεί), έχει ενδιαφέρον να βλέπουμε από πού κρατάει η σκούφια μας και τι μπορεί να ιστορήσει στο μυαλό μας...